Cití agus Club Leabhar - an podchraoladh

Pléitear 'Cití na gCártaí' sa phodchraoladh anseo mar chuid den Chlub Leabhar ar líne ag Gaelchultúr.
Lisa Nic an Bhreithimh, Aonghus Ó Lochlainn á chíoradh agus Seán Ó Catháin sa chathaoir.

Rinne siad plé iontach cothrom ar an saothar seo, is dóigh liom. Ach ar ndóigh, tá mé claonta . . .

Cití, Kati, Katerina

Tháinig beart sa phost inniu. 'Cití' amuigh i gcló agus ar fáil.

Is fada leabhar ó thús ceapadóireachta (nó smaointeoireachta) go cló. Is faide arís an ceann seo nó d'fhás sé as gearrscéal - ar shíl mé novella a dhéanamh de - a chuir An tUltach i gcló i 2016.

As cuimhní a d'eascair an gearrscéal sin. Cuimhní ar mo mháthair mhór, Máltach a tháinig go hÉirinn i 1918. An Granny i Sráid Rockville i mBéal Feirste a chuir síos chuig an phoitigéir mé le buidéilín beag bídeach ola olóige a cheannach le cur ar a leitís. Salad Cream a chuir gach duine eile sa cheantar ar a gcuid sailéad, agus muide leis. Ach chloigh sí le nós a hóige. Sna blianta sin, ní raibh cannaí ná buidéil mhóra ola olóige le ceannach ón ghrósaeir. Níor ith tú an stuif, théigh tú suas ar spúnóg mhór í, le cipín lasta thíos faoi le doirteadh isteach i do chluais nuair a bhí an chluas sin nimhneach. Leigheas a bhí ann.

Bhí rudaí beaga eile a scar amach ó na mná eile ar an bhóthar í. An dath craicin - dorcha. An mandailín a sheinn sí - agus poirt Iodálacha, poirt as an ghnáth sa cheantar. An cúpla focal Malti a labhair sí linn. Gloine seirí nuair a bhuail mé isteach ar cuairt chuici Dé Domhnaigh ó bhí mé an-óg - i ngan a fhios do mo thuismitheoirí Éireannacha.

Chuir mé na cuimhní seo le scéalta mar gheall ar m'athair mór (a bhí marbh sular rugadh mé) agus le scéalta a d'inis mo thuismitheoirí faoi na laethe a bhí agus iad óg i mBéal Feirste. Is iomaí rud nar athraigh ó shin, faraor.

Agus taighde le seanchas a chinntiú. Agus samhlaíocht...

Díolta leis na Gallaibh?

Josefina de Felici Mateer, 1918, i Málta, ag aois 18

Céad bliain ó shin bhí mo mháthair mhór, Josefina di Felici Mateer, bhí sí ar a bealach trasna ó Mhálta chun m'athair mór, Henry Lennon, a phósadh i mBéal Feirste. Níor chas siad ar a chéile roimhe sin, ní raibh acu ach grianghraf dá chéile. Thuas, an pictiúr a bhí ag m'athair mór den bhean óg a bhí sé le pósadh.  Rinneadh an cleamhnas seo trí litreacha a chuaigh anonn is anall idir an dá thír.
Bhí m'athair mór díreach díliostáilte ó arm na Breataine. Bhí deartháireacha leis san RIC. Bhí deartháir leis, Patsy, a bhí imithe a throid leis na Bóraigh i 1899 in éadan arm na Breataine agus nár tháinig ar ais ariamh.
Chuaigh Henry isteach ann ar ghríosadh Redmond, fear a gheall féinriail i 1914. Ach ar ndóigh, ní hionann an scéal a thit amach faoin am a bhfuair Henry s'againne an baile amach i 1918.
Bhí an t-ádh le Henry. Tháinig sé ar ais i 1918. Bhí sé riamh maith le beithigh agus cuireadh i mbun na gcapall é agus é sa Fhrainc i 1914 - ag tabhairt aire daofa. Nuair a cuireadh beithigh go Málta chuaigh sé i gcuideachta leo, i 1915. Chaith sé an chuid eile den chogadh ag obair sna hospidéil ar an oileán sin, agus ag foghlaim scileanna saighdiúra chomh maith. Gunnadóireacht, scileanna armlóin. Rudaí nach raibh ar eolas aige roimhe sin, ag teacht as Muineachán dó.
Nuair a d'fhill sé ar an bhaile i 1918 bhí an saol iomlán athruithe. Ní féinriail ach neamhspleáchas iomlán a bhí a mhuintir féin ag éileamh. Ach i mBéal Feirste, bhí lucht neamhspleáchais ag dul i ngleic le Carson agus a lucht leanúna.

cailín ag caitheamh an ghonella - seál Máltach, mór ach éadrom 

Agus mo mháthair mhór, nuathagtha ó oileán eile a bhí faoi smacht na himpireachta, ar bheagán Béarla agus gan éadaí féin a choinneadh an fliuchas agus an fuacht amach, an chéad earrach feanntach sin. Tháinig sí anall le beart beag éadaigh agus mandailín ón bhaile s'aici agus shiúil sí isteach i ndomhan tintreach lán de scliúchas agus foréigean. Beidh tuilleadh le léamh fúithi ar ball, i 'Cití na gCártaí', atá le foilsiú ag Cois Life. Tá cúpla alt ag Angeline King chomh maith anseo agus anseo a thugann léargas dúinn ar an saol an t-am sin.

Béal Feirste - seálanna troma

An t-athair mór eile, Eddie Mór Quinn, bhí sé nua-thagtha go Béal Feirste chomh maith, ó Oileán an Ghuail i dTír Eoghain, áit a raibh Sinn Féin láidir - bhí sé ina rúnaí acu ag pointe. Bhíodh  Eddie ag obair ar na duganna. Ní obair sheasta le pá rialta a bhí ann, mar a bhí le fáil sa longchlós. Ach Protastúnaigh amháin a fuair jabanna sa longchlós. Chuaigh sé síos gach lá agus sheas sé ag geata na nduganna, féachaint an raibh obair le fáil.Ní fios domh cad a bhí ar siúl ag Eddie le linn aimsir Chogadh an Neamhspleáchais ach amháin nach raibh sé díomhaoin. Bhí sé ag obair ar na duganna i 1920 an lá gur caitheadh Náisiúnaithe amach ó Oileán na Ríona (an longchlós), é féin ina measc. Dódh amach as a theach i Sráid Lucknow (ainmnithe as Ind na himpireachta) ag Aondachtóirí i 1921. Muintir Carson i réim agus ag brú achan duine nár aontaigh leo amach as 'a gcuidse' den domhan bheag.

Droichead na Banríona. Longa seoil agus gail.

Bhí Henry an-tógtha leis an eachtra chéanna, go háirithe mar bhí sé le maíomh gur fhan lucht ionsuithe (lucht Carson) ar a dtónacha sa bhaile in áit liostáil san arm le linn an Chogaidh Mhóir cúpla bliain roimhe. Agus i ndeireadh na dála, díoladh sé chontae leis na gallaibh nuair a síníodh an Conradh Angla-Éireannach i 1921. Agus ní raibh ráth ná bláth ar  Eddie agus Joan, Henry agus Josefina as sin amach, le stádás dara haicme daorthaa orthu don chuid eile dá saol.
Mar sin de, i laethe seo na Breatimeachta, nuair a deir daoine go bhfuil sé chomh maith againn géillstin don Bhreatain ar an chúlstad, tagann an t-amhrán sin aisteach i mo cheann. Níl muid chun bheith díolta leis na gallaibh in Uimhir 10 don dara huair taobh istigh de chéad bliain, tá súil is agam.

Málta na tuaithe

páirc agus barr piorra deilgneach, Ghawdex (Gozo)

Má bhogann tú amach as na ceantracha uirbeacha agus na ceantracha mórthurasóireachta i Málta, athraíonn go leor rudaí. Tagann tú ar dhaoine arb í an Mháltais an chéad teanga acu agus gan acu ach beagán Béarla. Tagann tú ar dhaoine a choinníonn amach uait go dtí go bhfaigheann siad amach nach Sasanach thú. Agus nuair a fhaigheann siad amach gur Éireannach thú is amhlaidh is mó comhrá a fhaigheann tú uathu.

balla aolchloiche, Dingli 

Cuireann an tuath ansin an tuath in Éirinn i gcuimhne domh - páirceanna beaga le ballaí cloiche (bíodh is go bhfuil dath buí na haolchloiche i gceist), dreach tíre atá álainn ach garbh, crua, agus deacair le bheith beo air. Ní comhtharlúint ar bith é gur fhág Máltaigh na hoileáin acu díreach mar a d'fhág na hÉireannaigh - bhí sé ródheacair ag clanna móra bheith beo ar na gabhair agus na glasraí. Bhí Málta ariamh anall bronnta ó phrionsa Eorpach go prionsa Eorpach eile mar dhuais gan mhaith nuair a bhí masla le tabhairt mar go raibh an talamh chomh clochach agus foinsí uisce chomh fánach. Bhí agus tá tabhacht ar leith ag prátaí, díreach mar atá in Éirinn - barr a fhásann go maith i dtalamh dúshlánach.  Agus mé ag tabhairt faoi thaighde ar an oileán rinne mé go leor comhrá le scríbhneoir Máltaise, Rita Saliba (i Máltais, le fotheidil Freaslainnise). Ceann de na cuimhní a roinn sí liom ná ag iompar uisce i gcannaí móra amach chuig a hathair sa ghort  nuair a bhí sí óg - jab a bhí aici féin agus ag a deirfiúr. Muid féin báite ag barraíocht uisce anseo, a mhalairt d'fhadhb thall.

páirc, Dingli

Tá suaimhneas le fáil faoin tuath i Málta, ar ndóigh. Ach tá seoda ann ar fiú am a chaitheamh iontu. Ghawdex (Gozo), Buskett agus Chadwicke i Málta féin. Cúlbhóithre agus bailte beaga.

Chadwicke (taobh amuigh de Mdina)

Chadwicke

Ghawdex. Ní hann don droichead a thuilleadh - thit sé isteach san fharraige cúpla seachtain i ndiaidh domh an pic seo a ghlacadh - suíomh amháin nach mbeidh i gCluiche na Corónach a thuilleadh...

páirceanna Ghawdex

Cuimhní agus taighde

Joan Quinn ar dheis, ó Falls Memories. Níl a fhios agam cé a thóg é. 

Bhí mé ag caint ag Scoil Samhraidh Mhic Reachtain i mBéal Feirste ar na mallaibh mar gheall ar an phróiséas scríbhneoireachta cruthaithigh. Bhí mé ag cur síos ar an dúthbhaint atá ann idir mo thaithí phearsanta féin, an cúlra atá agam agus an scríobh. Mar shampla leis seo a léiriú don lucht éisteachta, thaispeáin mé an ghrianghraf thuas ón leabhar Falls Memories.Tá an leabhar as cló anois, go bhfios dom, ach nuair a tháinig sé amach ar dtús bhí sé ina bhronntanas Nollag fud fad an bhóthair. D'oscail mo mháthair an leabhar ag leathanach leis an phictiúr thuas.
'Ó!' ar sí, 'sin mo Mhamaí!'
Go leor daoine i mBéal Feirste, cuimhníonn siad ar an téarma 'shawlies' a úsáideann daoine sa lá atá inniu ann le cion agus meas. Ach ní hamhlaidh a bhí riamh, agus dá mba 'shawlie' thú féin nó duine muinteartha leat, ba chomhartha bochtanais agus easpa oideachais é. Bhí tú róbhocht le cóta siopa a cheannach.
Ar ndóigh, na mná íosaicme a chuaigh ag obair sna muilte agus a bhí ag tuilleadh airgid, a bhí neamhspleách, a bhí ag cur aráin ar an tábla dá muintir, ní raibh iontu ach 'millies', téarma dímheasa a leanann go dtí an lá atá inniu ann.
Sin mná duit. Damnuithe má théann siad ag saothrú airgid, damnuithe muna dtéann...

An Lónaidh

Tógadh an Lónaidh - an Pound Loney, an ceantar a spréigh siar ó Shráid an Phóna í lár na cathrach amach go dtí Bóthar Grosvenor - tógadh na tithe beaga bídeacha sin do na hoibrithe i mBéal Feirste, oibrithe a tháinig isteach ón tuath, roinnt acu a labhair Gaeilge. Bhí roinnt de na cainteoirí dúchais seo thart le mo linn, chomh fada leis na hochtóidí.
Cúis mhórtais a bhí ann na tithe seo a choinneáil glan - agus go bhfeictí thú á gcoinneáil glan. D'fheictí mná amuigh ar a nglúine gach maidin ag sciúradh leathghealaí gléghlinne thart ar an táirseach achan lá. Ag glanadh cac na madadh, na gcapall is na gcat ón lá roimhe ar shiúl...

Córas alaraim i mBéal Feirste sna seachtóidí  - agus sna blianta ag tús an chéid sin

Rud a fuair mé amach ó chuimhní mo mhuintire ar na mallaibh, nár thuig mé roimhe sin, ná gur bhain daoine i mBéal Feirste úsáid as na cláir ó na boscaí bruscair i gcúl an tí mar chóras alaraim sna naoi gcéad déaga agus sna fichidí chomh maith leis na seascaidí agus na seachtóidí. Thógtaí clár miotail ón bhosca bruscair agus bhuailtí in éadan bhalla nó in éadan cosáin é le trup callánach a dhéanamh. Rinne an raic seo daoine a mhúscailt nó rabhadh a thabhairt go raibh na péas nó an t-arm (nó na Specials) amuigh fán dúiche.

Sráid an Droichid, Béal Feirste, Blitz 1941

Tá scéal amháin in Dílis, 'Aoibhinn an Galar' a chuireann síos ar an Blitz mar a tharla i mBéal Feirste. Bhí cúpla oíche ghreannmhar sa teach againn, ag tosú leis an seanlanúin ag aontú le chéile, ag roinnt cuimhní  -  'Bhí an Limestone Road loite ar fad, nach raibh?' agus 'Na daoine bochta sin in Duncairn'. Ach an oíche ina dhiaidh sin thosaigh siad ag inse scéalta in iomaíocht lena chéile, féachaint cé acu a raibh am níos measa, nos scanrúla, níos dorcha acu le linn an Blitz. Ar an tríú hoíche tháinig m'Aint Josie isteach ag airneáil agus bhí sé ina chogadh dearg (sic) eadarthu, an scéal is mó uafáis faoin Blitz a inse.

Elizabeth O'Farrell taobh thiar den Phiarsach, 1916

Thosaigh mé isteach ansin ar na blúiríní sin den stair nach bhfuil aird tugtha orthu go dtí seo. Mar shampla den dóigh a tharlaíonn daoine bheith scríofa amach as an Táin, thaispeáin mé an pictiúr thuas den Phiarsach ag géillstin d'Arm Shasana. Ar feadh na mblianta, bhí cur síos air mar 'An Piarsach...blá, blá, blá'. Ach is léir nach leis féin a bhí sé, nó tá péire eile bróg taobh leis. Ach ní raibh ann ach bean, Elizabeth O'Farrell, agus mar gur fir a bhí ag scríobh na leabhar staire, níor measadh go raibh tábhacht le bean a lua.
Mhol mé cúpla foinse don tréimhse seo, go háirithe.
Margaret Ward (an-mhaith faoin tréimhse seo, tús na fichiú haoise, agus Béal Feirste go háirithe)
Linda Connolly 
Mary McAuliffe
Claire McGing
agus eile...

Cuardach málaí i mBéal Feirste sna seachtóidí

Arís is arís eile tá macallaí den stair fadó sa stair a bhfuil cuimhne againn féin uirthi lenár linn féin. Glacadh an grianghraf thuas sna seachtóidí, ach an ceann thíos ag tús na bhfichidí.

Cuardach fir i mBéal Feirste circa 1921

Sráid an tSéipéil, Béal Feirste, tús an 20ú chéid

Agus le linn taighde a dhéanamh don scríobh cruthaitheach, is iomaí pictiúr a thug leid dom ar shaol na ndaoine ag an am sin. Bhí siad galánta go leor thart fá Shráid an tSéipéil an t-am sin (thuas) - amharc ar na héadaí. Hataí arda agus naprúin bhána.

Mise. Seán Mac Corraidh (fear a' tí), Liam Mac Cóil

An-oíche!